Potęga smaku

Wiersz Zbi­gnie­wa Her­ber­ta „Po­tę­ga sma­ku” po­dej­mu­je te­mat sprze­ci­wu wo­bec pa­nu­ją­ce­go sys­te­mu, czę­sto spo­ty­ka­ny w twór­czo­ści po­ety. Od­no­si się do sy­tu­acji pa­nu­ją­cej w Pol­sce od za­koń­cze­nia II Woj­ny Świa­to­wej. Po­eta wy­ra­ża ogrom­ną nie­chęć, a wręcz po­gar­dę, w kie­run­ku so­cja­li­stycz­nej pro­pa­gan­dy.

Utwór zo­stał opu­bli­ko­wa­ny w to­mi­ku „Ra­port z ob­lę­żo­ne­go mia­sta” w 1983 roku. Po­wstał pod wpły­wem wnio­sków, któ­re po­eta wy­snu­wał z ob­ser­wa­cji ko­mu­ni­stycz­nej rze­czy­wi­sto­ści. Her­bert sprze­ci­wiał się so­cre­ali­stycz­nej sztu­ce, kry­ty­ko­wał tan­det­ne prze­mo­wy dy­gni­ta­rzy i przy­gnę­bia­ją­cą ar­chi­tek­tu­rę. Utwór wy­wo­dzi się więc z re­aliów hi­sto­rycz­nych, uka­zu­je wpływ komunizmu na twórczość artystyczną i kulturę. Zbi­gniew Her­bert uro­dził się we Lwo­wie, gdzie w la­tach 1939-1941 prze­żył oku­pa­cję so­wiec­ką. Po­eta nie łu­dził się więc, że ko­niec II Woj­ny Świa­to­wej przy­niósł Po­la­kom upra­gnio­ną wol­ność. Her­bert nie chciał pi­sać we­dług wy­tycz­nych so­cja­li­stycz­nej cen­zu­ry, dla­te­go zde­cy­do­wał się na re­zy­gna­cję z pu­bli­ko­wa­nia swo­jej twór­czo­ści. W 1951 roku, po­eta odłą­czył się od Związ­ku Li­te­ra­tów Pol­skich, zaj­mu­ją­cym się two­rze­niem sztu­ki so­cre­ali­stycz­nej. Her­bert uro­dził się w 1924 roku, jed­nak nie pu­bli­ko­wał swo­ich utwo­rów ra­zem z po­zo­sta­ły­mi człon­ka­mi Po­ko­le­nia Ko­lum­bów. Pierw­szy to­mik po­ezji, za­ty­tu­ło­wa­ny „Stru­na świa­tła”, wy­dał do­pie­ro w 1956 roku. W póź­niej­szych la­tach, Her­bert w wie­lu wier­szach kry­ty­ko­wał so­cja­lizm, dla­te­go nie mo­gły uka­zy­wać się ofi­cjal­nie. Zbiór „Ra­port z ob­lę­żo­ne­go mia­sta” rów­nież zo­stał opu­bli­ko­wa­ny przez wy­daw­nic­two pod­ziem­ne, w tak zwa­nym dru­gim obie­gu.

Utwór „Po­tę­ga sma­ku” zo­stał za­de­dy­ko­wa­ny pol­skiej fi­lo­zof­ce Izydorze Dąmbskiej. Była to jed­na z naj­waż­niej­szych po­sta­ci wśród po­wo­jen­nej in­te­li­gen­cji. Mimo prze­śla­do­wań ze stro­ny wła­dzy, Dąmb­ska wciąż nie usta­wa­ła w swo­ich dzia­ła­niach na grun­cie na­uko­wym. Her­bert uzna­wał jej po­sta­wę za in­spi­ra­cję i wzo­rzec do na­śla­do­wa­nia.

Wiersz na­le­ży do liryki bezpośredniej, pod­miot li­rycz­ny wy­po­wia­da się w imie­niu ca­łe­go swo­je­go po­ko­le­nia. Świad­czy o tym za­sto­so­wa­nie cza­sow­ni­ków w pierw­szej oso­bie licz­by mno­giej i od­po­wied­nich za­im­ków („na­sza od­mo­wa”, „mie­li­śmy”, „zgło­si­my”, „na­sze oczy”). Oso­ba mó­wią­ca pre­zen­tu­je po­sta­wę ty­po­wą dla wier­szy Her­ber­ta. Jest to czło­wiek, któ­ry dy­stan­su­je się od spo­łe­czeń­stwa ze wzglę­du na nie­zgo­dę na so­cja­li­stycz­ną rze­czy­wi­stość. Po­sia­da wraż­li­wość ar­ty­stycz­ną i po­czu­cie es­te­ty­ki. Pod­miot li­rycz­ny przyj­mu­je postawę wyprostowaną, ma sil­ny sys­tem war­to­ści, dla­te­go nie moż­na go za­stra­szyć ani prze­ku­pić. Wiersz ma bu­do­wę nie­re­gu­lar­ną, skła­da się z ośmiu strof o róż­nej ilo­ści wer­sów. Pierw­sza zwrot­ka li­czy sześć wer­sów, dru­ga - dzie­sięć, trze­cia i szó­sta - po trzy, czwar­ta, pią­ta i siód­ma - po dwie, a ósma - sie­dem. Róż­ni się tak­że licz­ba sy­lab w ob­rę­bie wer­su. Po­eta nie za­sto­so­wał ry­mów ani zna­ków in­ter­punk­cyj­nych, nie wy­stę­pu­je więc tra­dy­cyj­ny po­dział na wy­po­wie­dze­nia.

War­stwa sty­li­stycz­na utwo­ru jest do­syć roz­bu­do­wa­na. Po­ja­wia­ją się jed­nak metafory („sma­ku w któ­rym są włók­na du­szy i cząst­ki su­mie­nia”, „Me­fi­sto w le­ni­now­skiej kurt­ce po­sy­łał w te­ren wnu­czę­ta Au­ro­ry”, „skład­nia po­zba­wio­na uro­dy ko­niunk­ti­wu”, „ksią­żę­ta na­szych zmy­słów wy­bra­ły dum­ne wy­gna­nie”). Za­sto­so­wa­no rów­nież porównania („ko­bie­ty ró­żo­we pła­skie jak opła­tek”, „parę po­jęć jak cepy”). Pla­stycz­no­ści na­da­ją epitety („ko­niecz­nej od­wa­gi”, „fan­ta­stycz­ne two­ry”, „sa­mo­gon­ny Me­fi­sto”, „nik­czem­ny ry­tu­ał”, „bez­cen­ny ka­pi­tel”). Obec­ne są wtrącenia „za­iste ich re­to­ry­ka była aż na­zbyt par­cia­na (Ma­rek Tul­liusz ob­ra­cał się w gro­bie)”. Po­eta za­sto­so­wał rów­nież wyliczenia („kształt ar­chi­tek­tu­ry rytm bęb­nów i pisz­cza­łek ko­lo­ry ofi­cjal­ne nik­czem­ny ry­tu­ał po­grze­bów”) i powtórzenia („była to spra­wa sma­ku tak sma­ku”).

Głów­nym te­ma­tem wier­sza jest sprze­ciw pod­mio­tu li­rycz­ne­go prze­ciw­ko socjalistycznej władzy. Oso­ba mó­wią­ca wspo­mi­na czas, gdy nie zgo­dzi­ła się do­łą­czyć do pro­pa­ga­to­rów ko­mu­ni­stycz­nej ide­olo­gii. Nie wy­ma­ga­ło to od niej i jej ró­wie­śni­ków wiel­kiej od­wa­gi, a je­dy­nie poczucia dobrego smaku. Pod­miot li­rycz­ny przy­wią­zu­je ogrom­ną wagę do es­te­ty­ki, za­mi­ło­wa­nie do pięk­na ura­to­wa­ło go przed ak­cep­ta­cją sys­te­mu so­cja­li­stycz­ne­go. Od­wo­łu­je się do filozofii Platona, we­dług któ­rej pięk­no, praw­da i do­bro są ze sobą toż­sa­me. Pięk­no słu­ży więc do po­zna­nia praw­dy, ko­mu­ni­stycz­na pro­pa­gan­da zde­ma­sko­wa­ła swój fałsz przez tan­det­ną i krzy­kli­wą es­te­ty­kę. Pod­miot li­rycz­ny za­sta­na­wia się ja­kich za­bie­gów mo­gli użyć so­cja­li­ści, aby prze­cią­gnąć ar­ty­stów na swo­ją stro­nę. Nie wie, co by się sta­ło, gdy­by ko­mu­ni­ści się­gnę­li po wy­bit­ne dzie­ła sztu­ki.

Oso­ba mó­wią­ca przed­sta­wia ob­raz zbrod­ni­cze­go sys­te­mu opra­co­wa­ne­go przez Lenina, któ­ry jest po­rów­ny­wa­ny do dia­bła. Po­la­cy zo­sta­li znie­wo­le­ni, za­czę­to chro­nić mor­der­ców, a re­pre­sjo­no­wać uczci­wych lu­dzi. Za­kła­ma­na pro­pa­gan­da nie zdo­ła­ła prze­ko­nać pod­mio­tu li­rycz­ne­go. Ura­to­wa­ło go wro­dzo­ne wy­czu­cie es­te­ty­ki, któ­re uświa­do­mi­ło mu, że żyje w od­py­cha­ją­cym i do cna pro­stac­kim śro­do­wi­sku. Wy­czu­lo­ne zmy­sły dają oso­bie mó­wią­cej od­wa­gę, aby prze­ciw­sta­wić się wła­dzy. Pod­miot li­rycz­ny czu­je wyż­szość nad pry­mi­tyw­ny­mi rzą­dzą­cy­mi. Bunt jest dla oso­by mó­wią­cej na­tu­ral­ny, nie wy­ma­ga wiel­kie­go wy­sił­ku. Pod­miot li­rycz­ny wo­lał­by umrzeć, niż pod­po­rząd­ko­wać się so­cja­li­stycz­nej wła­dzy. Za­koń­cze­nie wier­sza jest ironiczne, ty­po­we dla twór­czo­ści Her­ber­ta. Oso­ba mó­wią­ca stwier­dza, że prze­ciw­sta­wie­nie się re­żi­mo­wi nie wy­ma­ga od­wa­gi, a jed­no­cze­śnie zda­je so­bie spra­wę, że bunt może zo­stać uka­ra­ny śmier­cią.

Ję­zyk utwo­ru jest pro­sty i zro­zu­mia­ły, ale jed­no­cze­śnie po­eta chce skło­nić czy­tel­ni­ka do re­flek­sji i in­te­lek­tu­al­ne­go wy­sił­ku. Po­ja­wia­ją się nawiązania do mitologii, filozofii i historii. Pod­miot li­rycz­ny wspo­mi­na o Au­ro­rze, rzym­skiej bo­gi­ni po­ran­ka. Dzie­ci, po­ja­wia­ją­ce się w so­cja­li­stycz­nej pro­pa­gan­dzie, są na­zwa­ne „wnu­czę­ta­mi Au­ro­ry”. Jest to sfor­mu­ło­wa­nie iro­nicz­ne, po­nie­waż w ten spo­sób okre­śla się dzie­ci o nie­zwy­kłej uro­dzie, a pod­miot li­rycz­ny pod­kre­śla brzy­do­tę po­tom­stwa epo­ki rzą­dów Le­ni­na. Oso­ba mó­wią­ca na­wią­zu­je rów­nież do Marka Cycerona, wy­bit­ne­go mów­cy z cza­sów Rzy­mu, któ­ry prze­wra­ca się w gro­bie, sły­sząc pry­mi­tyw­ną so­cja­li­stycz­ną re­to­ry­kę. - Adrianna Strużyńska

La poesia di Zbigniew Herbert "Il potere del gusto" riprende il tema dell'opposizione al sistema prevalente, che si trova spesso nell'opera del poeta. Si riferisce alla situazione in Polonia a partire dalla fine della seconda guerra mondiale. Il poeta esprime grande riluttanza, e persino disprezzo, nei confronti della propaganda socialista.

L'opera è stata pubblicata nel 1983 nel volume Ra­port z ob­lę­żo­ne­go mia­sta (“Rapporto da una città assediata”). La poesia nasce sotto l'influenza delle conclusioni tratte dal poeta osservando la realtà comunista. Herbert si oppose all'arte realista socialista, criticò i discorsi scadenti dei dignitari e l'architettura deprimente. Pertanto, l'opera deriva da realtà storiche e mostra l'influenza del comunismo sulla creatività e cultura artistica. Zbigniew Herbert era nato a Leopoli, dove nel 1939-1941 sopravvisse all'occupazione sovietica. Il poeta non si illudeva che la fine della seconda guerra mondiale avesse portato ai polacchi la libertà desiderata. Herbert non voleva scrivere secondo le linee guida della censura socialista, quindi decise di non pubblicare le sue opere. Nel 1951, il poeta si separò dall'Unione degli scrittori polacchi, che era impegnata nella creazione dell'arte realista socialista. Herbert era nato nel 1924, ma non ha pubblicato le sue opere con il resto della ”Generazione dei Colombo”; non pubblicò il suo primo volume di poesie, intitolato Stru­na świa­tła (“La striscia della luce”), fino al 1956. Negli anni successivi, Herbert criticò il socialismo a più riprese, quindi le sue opere non potevano essere pubblicate ufficialmente. La raccolta "Rapporto dalla città assediata" fu ugualmente pubblicata anche da una casa editrice clandestina, nella cosiddetta “seconda tiratura”.

La poesia Potęga smaku è dedicata alla filosofa polacca Izydora Dąmbska. Fu una delle figure più importanti dell'intellettualità del dopoguerra. Nonostante la persecuzione da parte delle autorità, Izydora Dąmbska non cessò mai le sue attività scientifiche. Herbert considerava il suo atteggiamento come un'ispirazione e un modello da seguire.

La poesia appartiene alla lirica diretta: il soggetto lirico parla a nome di tutta la sua generazione. Ciò è evidenziato dall'uso dei verbi alla prima persona plurale e dei pronomi appropriati ("il nostro rifiuto", "abbiamo avuto", "riporteremo", "i nostri occhi"). Il soggetto presenta un atteggiamento tipico delle poesie di Herbert: è un uomo che si allontana dalla società a causa del suo disaccordo con la realtà socialista. Ha una sensibilità artistica e un senso estetico. Il soggetto lirico assume un atteggiamento dignitoso, ha un forte sistema di valori, e quindi non può essere intimidito o corrotto. Il poema ha una struttura irregolare, si compone di otto strofe con un diverso numero di versi. Il primo verso ha sei versi, il secondo - dieci, terzo e sesto - tre ciascuno, il quarto, quinto e settimo - due ciascuno e l'ottavo - sette. Anche il numero di sillabe all'interno di un verso varia. Il poeta non ha usato rime o segni di punteggiatura, quindi non esiste una divisione tradizionale in enunciati.

Il piano stilistico del pezzo è piuttosto ampio. Ci sono però delle metafore ("il gusto in cui ci sono fibre di anima e cartilagini di coscienza", "Un Mefistofele fatto in casa in un giubbotto alla Lenin spediva sul campo i nipotini dell'Aurora ", "una sintassi priva della bellezza del congiuntivo ", "i prìncipi dei nostri sensi scelsero un fiero esilio "). Sono utilizzati anche confronti ("donne rosa sottili come un'ostia", "un paio di concetti simili a corregge"). Gli epiteti ("coraggio necessario", "personaggi fantastici", "Mefistofele fatto in casa", "squallido", "capitale inestimabile") conferiscono plasticità. Ci sono invettive ("Veramente la loro retorica era fin troppo rozza “, “Marco Tullio si rivoltav nella tomba”). Il poeta usa anche proporzioni ("la forma dell'architettura”, “il ritmo dei tamburi e dei pifferi”, “I colori ufficiali lo squallido rito dei funerali ") e ripetizioni ("Ma in fondo era una questione di gusto, sì, di gusto ").

Il tema principale del poema è l'opposizione del soggetto lirico al potere socialista. L'oratore ricorda il momento in cui non ha accettato di unirsi ai propagatori dell'ideologia comunista. Non ha richiesto grande coraggio a lui e ai suoi coetanei, ma solo senso del buon gusto. Il soggetto lirico presta grande attenzione all'estetica, il suo amore per la bellezza lo ha salvato dall'accettare il sistema socialista. Si riferisce alla filosofia di Platone, secondo la quale bellezza, verità e bontà sono la stessa cosa. La bellezza quindi serve a conoscere la verità; la propaganda comunista ha rivelato la sua falsità attraverso un'estetica melliflua e chiassosa. Il soggetto lirico si chiede quali misure potrebbero usare i socialisti per portare gli artisti dalla loro parte. Non sa cosa accadrebbe se i comunisti cercassero opere d'arte eccezionali.

L'oratore presenta un quadro del sistema criminale ideato da Lenin, che viene paragonato al diavolo. I polacchi furono ridotti in schiavitù, gli assassini furono protetti e le persone oneste furono represse. La propaganda ingannevole non era riuscita a convincere il soggetto lirico, salvato dal suo innato senso estetico che gli ha fatto capire che vive in un ambiente ripugnante e assolutamente volgare. La sensibilità dà a chi parla il coraggio di resistere all'autorità. Il soggetto lirico si sente superiore a tiranni primitivi. La ribellione è naturale per chi parla, non richiede molto sforzo. Il soggetto lirico preferirebbe morire piuttosto che sottomettersi al potere socialista. La fine della poesia è ironica, tipica dell'opera di Herbert. L'oratore afferma che opporsi al regime non richiede coraggio, e allo stesso tempo si rende conto che la ribellione può essere punita con la morte.

Il linguaggio dell'opera è semplice e comprensibile, ma allo stesso tempo il poeta vuole far riflettere il lettore in modo che produca uno sforzo intellettuale. Compaiono riferimenti alla mitologia, alla filosofia e alla storia. Il soggetto lirico cita Aurora, la dea romana del mattino. I bambini che compaiono nella propaganda socialista sono chiamati "nipoti di Aurora". Questa è una formulazione ironica, perché così vengono definiti i bambini di straordinaria bellezza, e il soggetto lirico sottolinea la bruttezza della discendenza nell'era del governo di Lenin. L'oratore allude anche a Cicerone, straordinario oratore romano, che si rivolta nella tomba dopo aver ascoltato la rozza retorica socialista. - Adrianna Strużyńska (trad. RV)