Yannis Ritsos / Γιάννης Ρίτσος: Aποχαιρετισμός
GLI EXTRA DELLE CCG / AWS EXTRAS / LES EXTRAS DES CCG| Gian Piero Testa | |
| YANNIS RITSOS / ΓΙΆΝΝΗΣ ΡΊΤΣΟΣ: AΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΌΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Οι τελευταίες ώρες του ΓΡΗΓΟΡΗ ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ μες στη φλεγόμενη σπηλιά. ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ Στον Ήρωα και Άγιο ΓΡΗΓΟΡΗ ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ Στους Μεγάλους Νεκρούς Ποιητές Και Διδασκάλους του Έθνους ΔΙΟΝΥΣΙΟ ΣΟΛΩΜΟ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ ΑΓΓΕΛΟ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟ Και Σ’ όλους τους Γνωστούς Κι Άγνωστους Μάρτυρες Των Ελληνικών και Παγκόσμιων Αγώνων  Στις 5 Μαρτίου 1957, μέρα Τρίτη, όλες οι πρωινές αθηναϊκές εφημερίδες έγραψαν : ΛΕΥΚΩΣΙΑ, 4. (Ιδ. Υπ. ) – Ο Γρηγόρης Αυξεντίου, φερόμενος ως υπαρχηγός της ΕΟΚΑ και υπασπιστής του αρχηγού της Διγενή, εφονεύθη προχθές, αφού επολέμησε ηρωικώς επί δέκα ολόκληρες ώρες, μόνος αυτός εναντίον ισχυρών βρετανικών δυνάμεων , στην περιοχή του όρους Τρόοδος σε μια σπηλιά πλησίον της Μονής Μαχαιρά. Η μάχη διεξήχθη υπό τις ακόλουθες συνθήκες. Οι δυνάμεις ασφαλείας είχαν την πληροφορία ότι στη Μονή Μαχαιρά εκρύπτετο ο καταζητούμενος αυτός πατριώτης , ο οποίος είχε επικηρυχθεί αντί 5.000 λιρών στερλινών. Τις απογευματινές ώρες του Σαββάτου απόσπασμα του βρετανικού στρατού από 60 άνδρες εκινήθη προς την Μονή, την οποία και εκύκλωσε για να συλλάβει τον καταδιωκόμενο αγωνιστή. Οι Βρετανοί στρατιώται ανεστάτωσαν κυριολεκτικώς την Μονή και έθεσαν υπό κράτησιν όλους τους μοναχούς, περιλαμβανομένου και του Ηγουμένου, τους οποίους και εκακοποίησαν για να τους αποσπάσουν πληροφορίες περί του ακριβούς σημείου όπου εκρύπτετο ο Αυξεντίου. Κανείς όμως μοναχός δεν είπε τίποτα. Κατά την διάρκεια της ερεύνης στην περιοχή γύρω από το μοναστήρι, οι Βρετανοί στρατιώται ανεκάλυψαν μια σπηλιά κρυμμένη μέσα σε θάμνους. Λέγεται ότι κάποιος βοσκός τους έδωσε την πληροφορία ότι μέσα στην σπηλιά ήταν κρυμμένος ο Αυξεντίου. Αμέσως οι βρετανικές δυνάμεις εκύκλωσαν την σπηλιά και εκάλεσαν τον Αυξεντίου να παραδοθεί. Ο επί κεφαλής του βρετανικού αποσπάσματος ανθυπολοχαγός Μίντλεντον πλησίασε την είσοδο της σπηλιάς και εφώναξε : ” Ρίξε τα όπλα σου και παραδώσου, αλλιώς θα επιτεθούμε “. Κάποιος απήντησε : ” Καλά παραδιδόμαστε “. Τέσσερες άνδρες βγήκαν έξω, δυο από αυτούς επικηρυγμένοι με 5.000 λίρες, όπως και ο Αυξεντίου. Ο Αυξεντίου δεν ήταν μεταξύ αυτών. Ο ανθυπολοχαγός Μίντλεντον τον εκάλεσε και πάλιν να παραδοθεί, αλλά έλαβε την υπερήφανη απάντησιν ” Μολών λαβέ “. Αμέσως, τέσερες άνδρες όρμησαν μέσα στην σπηλιά. Ο ηρωικός μαχητής της κυπριακής ελευθερίας τους υπεδέχθη με καταιγισμόν πυρός. Oι τρεις από τους τέσερες Βρετανούς, οι οποίοι είχαν ελπίσει ότι θα εισέπραττον την επικήρυξιν του Αυξεντίου βγήκαν αμέσως έντρομοι, ενώ ο τέταρτος, τραυματισμένος στο στήθος κατέπεσε στο έδαφος, για να υποκύψει λίγες ώρες αργότερα στα τραύματά του. Ο επί κεφαλής των βρετανικών δυνάμεων ανθυπολοχαγός Μίντλεντον εζήτησε αμέσως ενισχύσεις, οι οποίες και κατέφθασαν με τα ελικόπτερα. Η μάχη συνεχίσθη έτσι επί 10 ολόκληρες ώρες, κατά την διάρκειά της δε οι Βρετανοί εχρησιμοποίησαν μεταξύ των άλλων δακρυγόνες βόμβες. Μπροστά στο αλύγιστο θάρρος του Αυξεντίου και αφού προηγουμένως έκαναν χρήσιν όλων των ειδών των όπλων, οι Βρετανοί στρατιώται έρριψαν μέσα στην σπηλιά βόμβες πετρελαίου. Τεράστιες φλόγες εκάλυψαν το σπήλαιο για να τυλίξουν σε λίγο το κορμί του ηρωικού πατριώτη. Η μάχη ετελείωσε στις 2 η ώρα την νύκτα. Το πτώμα του Αυξεντίου ανευρέθη απηνθρακωμένο. Ο Αυξεντίου ήταν ηλικίας 29 ετών, το επάγγελμά του δε ήταν σοφέρ ταξί. Στον κατάλογο των καταζητουμένων από τους Άγγλους, ήταν εγγεγραμμένος δεύτερος μετά τον στρατηγό Γρίβα. ( Ακριβές αντίγραφο απ’ τις εφημερίδες της 5ης Μαρτίου 1957 ) Α Π Ο Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Σ ( Ο Γρηγόρης ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ αποκλεισμένος στη σπηλιά της Μονής Μαχαιρά ). Τέλειωσαν πια τα ψέματα – δικά μας και ξένα. Η φωτιά η παντάνασσα πλησιάζει. Δεν μπορείς πια να ξεχωρίσεις αν καίγεται σκοίνος ή φτέρη ή θυμάρι. Η φωτιά πλησιάζει. Κι όμως πρέπει να προφτάσω να ξεχωρίσω, Να δω, να υπολογίσω, να σκεφτώ – ( για ποιόν; Για μένα; για τους άλλους;) Πρέπει. Μου χρειάζεται πριν απ’ το θάνατό μου μια ύστατη γνώση, η γνώση του θανάτου μου, για να μπορέσω να πεθάνω. Οι άλλοι τέσσερις έφυγαν. Στο καλό. Τι ησυχία – σα νάναι εδώ να γεννηθεί ένα παιδί ή να πεθάνει ένας μάρτυρας, και περιμένεις ν’ ακουστεί μια πελώρια κραυγή ( του παιδιού ή του Θεού ), μια κραυγή πιο τρανή απ’ τη σιωπή που θα ρίξει τα τείχη του πριν, του μετά και του τώρα· να μπορέσεις να θυμηθείς, να μαντέψεις, να ζήσεις μαζί, μες σε μια άχρονη στιγμή, τα πάντα. Όμως τίποτα. Μαρμαρωμένη ησυχία, – μ’ όλο που ακούγονται οι ντουφεκιές κ’ οι φωνές – πόσο ξένα· δεν ακούγονται· χαράζονται, στεγνά σα σύρματα κομμένα ή σα νερά που κρυστάλλωσαν πριν πέσουν και μένουν σ’ έναν ξένο χώρο, σταματημένα κ’ αιχμηρά. Τι ησυχία, - μ’ όλο που ακούγεται η έλευση της φωτιάς. Δεν είναι ώρα πια για πίσω - Πίσω και πλάι και πάνω, το φράγμα της πέτρας, μπροστά ένας μικρός ή ο ατελείωτος θάνατος· στη μέση (στη μέση ;) εγώ. – ποιός εγώ; Τι είναι ένας άνθρωπος κλεισμένος στη φωτιά και στην πέτρα, που η μόνη του διέξοδος: ένας τμηματικός θάνατος; Πρέπει να τον γνωρίσω. Δεν προφταίνω. Ίσως και να μπορούσα να γλυτώσω. Ίσως μπορούσα ν’ αντέξω την καταφρόνια ή την συγγνώμη ή την λησμονιά των άλλων. Όμως εγώ θα μπορούσα να λησμονήσω το φως που ονειρευτήκαμε μαζί; κείνο το μέγα καρδιοχτύπι της σημαίας μας ; Θα μπορούσα να βολευτώ στον ίσκιο μιας γωνιάς με σταυρωμένα τα χέρια γύρω στα σταυρωμένα γόνατα σα μνησίκακη, μεμψίμοιρη ή αμέτοχη αράχνη που πλέκει μόνο με το σάλιο της τα δίχτυα της ; Ίσως μπορούσε, κ’ έτσι ακόμη, νάταν όμορφα - μια πεταλούδα παραπλανημένη ίσως θαρχόταν κάποτε να καθήσει στα κάγκελα του παραθύρου παίζοντας αόριστα, όχι για μένα, (μα ίσως και για μένα), τη δίδυμη, λεπτή σημαιούλα της· μια γραμμή φως ίσως περνούσε απ’ τη χαραματιά της πόρτας σαν το μικρό δαχτυλάκι μιας φίλης που τραβάει επιτιμητικά μια γραμμή στη σκόνη του τραπεζιού σου με τα τεφτέρια σου. Η φωνή ενός παιδιού – δε μπορεί – θ’ ακουγόταν στα χωράφια ένα απόγευμα κ’ η ματιά μιας γυναίκας που ονειρεύεται χαμογελώντας – η ματιά της, χαμένη στο βράδυ, θα σ’ άγγιζε, η ματιά μιας γυναίκας που δε σ’ είδε και την είδες. Ίσως και νάταν καλά. Ένας γλόμπος που θ’ άναβε νωρίς μπροστά στην καγκελόπορτα της φυλακής σου μες στο ρόδινο ανοιξιάτικο δείλι, θάταν ίσως τούτος ο γλόμπος η απαλή καμπύλη ολόκληρης ακρογιαλιάς· θα μαζεύονταν πάνω του τα έντομα σαν τα μικρά καΐκια σ’ ένα λιμανάκι του νησιού μας. Παντού μπορείς να ταξιδέψεις κι ασάλευτος. Μονάχα η τελευταία ακινησία : αταξίδευτη. Δε μπόρεσα να φύγω. Δε χωρούσα. Είταν η έξοδος στενή. Μούλειψε και το θάρρος μήπως και δε μπορέσω να πεθάνω. Συχωράτε με. Ίσως οι τέσσερις συντρόφοι μου νάταν πιο δυνατοί από μένα – δηλαδή πιο ειλικρινείς. Εγώ είμουν αδύναμος : ντράπηκα. Εσείς πηγαίνετε. ( Φύγανε.) Δε σας κρατώ. ( Φύγανε κιόλας. ) Στο καλό. Η φωτιά πλησιάζει. Συχωράτε με, φίλοι που δεν μπόρεσα να σας ακολουθήσω, που σας άφησα μόνους σε τούτη την έξοδο. Είναι η πρώτη φορά. Δε μπορούσα. Συγχωρέστε με. Κι όμως, το νιώθω ακόμη, θα μπορούσα να ζήσω οπουδήποτε, στην ερημιά σαν κουρασμένος πεισματάρης βράχος, ξεχασμένος, ή ν’ αδικιέμαι, ν’ αδικώ, να βλέπω ν’ αδικούνται οι φίλοι μου και να σωπαίνω, ή σα δαρμένος, μαδημένος σκύλος που κοιτάει καχύποπτα τη σκιά ενός σπουργιτιού και τη σκιά του, ή (το μελέτησα κι αυτό) ασκητεύοντας, να λειάνω με τις ρώγες των δαχτύλων μου (μαλακωμένες πια απ’ την αχρηστία) να λειάνω μια πέτρα κι ώρες ν’ αποξεχνιέμαι κοιτάζοντας τις ασάλευτες φλέβες της, κι έτσι σκυφτός να κλαίω αμίλητα απ’ την ευτυχία να υπάρχω. Δε μπόρεσα. Αν έβγαινα παραδίνοντας τα κλειδιά μου, μπουσουλώντας με χέρια και με πόδια (κάθε έξοδος είναι στενή, συντρόφια μου), αν κινούσα να παραδώσω σα σκισμένη σημαία την ψυχή μου – Ποια ψυχή μου ; Δεν πρόφτασα όλη να τη δοκιμάσω, να τη γνωρίσω ολόκληρη. Μου χρειάζεται τούτη η στιγμή, να μάθω που και τι θα παραδώσω ή δε θα παραδώσω. Ξέρω πως θα μπορούσε νάμαι στη θέση σας, αδέρφια μου που φύγατε, γιατί ξέρω, όπως κι εσείς, τι θα πει πόνος και φόβος, μα εγώ είχα ένα φόβο πιο μεγάλο απ’ τον πόνο μου κι απ’ το φόβο σας, όχι μονάχα το φόβο του κορμιού μου, μα και τον φόβο της ψυχής μου, που δεν την ξέρω – ο ίσκιος της κάθε κίνησής μου μεγάλωνε απέραντα πάνω σ’ έναν τρομαχτικά κάτασπρο τοίχο, και κάθε σφυγμό μου τον άκουγα να πέφτει μες στο πάντοτε γράφοντας στέρεους κ’ υδάτινους κύκλους ατελείωτους. Έτσι με τούτο το φόβο της ψυχής μου γλύτωσα απ’ το φόβο του κορμιού μου. Ωστόσο ξέρω όλο το φόβο, και μπορείτε να με πιστέψετε, γιατί κανένας μας δεν είναι που να θέλει να πονάμε ή να φοβόμαστε. Εδώ τουλάχιστο, μπορείτε να με πιστέψετε, Εδώ δεν είναι δύσκολο ν’ αγαπηθούμε. Όλα είναι τόσο δύσκολα, κ’ ίσως για τούτο και ν’ αξίζουν. Όμως δε θα μπορούσα να περπατήσω με κομμένα τα γόνατα της ψυχής μου. Με του κορμιού μου, τα πόδια και τα χέρια κομμένα, θα το μπορούσα. Συχωράτε με. Γεια σας. Έφυγαν. Ησυχία. Τι μοναξιά πυκνοκατοικημένη. Τα πάντα πυκνά και διαλυμένα. Το απέραντο δίχως βάρος μάρτυρες. Σε ποιόν να μιλήσω και γιατί ; Αν είχαν τουλάχιστο μείνει - Δεν πρέπει να βουλιάξω μέσα μου. Ας κρατηθώ έστω απ’ τη φωνή μου, απ’ τον ήχο του δικού μου ντουφεκιού, να μείνει το κεφάλι μου έξω ή μοναχά το μέτωπό μου και τα μάτια μου. Θέλω να βλέπω. Θέλω να φανταστώ τα δέντρα, τα παράθυρα, τα πράγματα, να νιώσω τη σπιτίσια ζεστασιά τους, ν’ αντιμετωπίσω αυτή τη μεγάλη παγωνιά της φωτιάς που πλησιάζει. Μια καρέκλα ακουμπισμένη στη γωνιά μιας κάμαρας μπορεί και νάναι, λέω, σαν εσωτερικό καμπαναριού, όπου ο ήχος της καμπάνας στρογγυλός κατεβαίνει γεμίζοντας με κυριακάτικη ησυχία το σπίτι. Δε μπορώ να συνεχίσω. Μοιάζει ανέφικτη η νίκη δίχως μάρτυρες που να τη διαλαλήσουν. Θέλω να φανταστώ το πτώμα μου τριγυρισμένο από κλαμένους φίλους και μεσίστιες σημαίες για να μπορέσω να παραιτηθώ απ’ το σώμα μου. Κανείς τριγύρω μου. Μάρτυρας μόνος η φωνή μου – κι αυτή πώς να περάσει τη φωτιά και την πέτρα ; Πρέπει μονάχος να τα βγάλω πέρα. Τι ησυχία ! – σα μόνιμη. Ρητή. Το παγούρι μου θυμίζει πως κιόλας δε διψώ. Δε θα διψάσω πια. Κι όμως το γυλιό μου εκεί στο καρφί κρέμεται ακόμη με την έκφραση του πρώτου άστρου της βραδιάς πάνω απ’ την παραλία της Λεμεσός την ώρα που τα γκαρσόνια καταβρέχουν με λαστιχένιους σωλήνες το πεζοδρόμιο ύστερα από την τρομερή ζέστη μιας μέρας του Ιούλη· την ώρα που βγάζουν τα πρώτα τραπεζάκια στην προκυμαία για τους βραδινούς πελάτες· την ώρα που κι ο πιο μικρός θόρυβος του πιο μικρού ψαριού, εκεί δίπλα, στα ρηχά, φωνάζει : «αύριο, αύριο, αύριο». Ναι, θα μπορούσα να ζήσω οπουδήποτε, στη μοναξιά, στη λησμονιά, οπουδήποτε, απόστρατος κι ανεύθυνος, δίχως φθόνο, να χαίρουμαι τα κατορθώματα των άλλων, ένδοξες πράξεις, που δεν έκανα εγώ – να κοιτάω τη διαδρομή ενός αργοπορημένου μερμηγκιού που κουβαλάει μες στο ολοπόρφυρο λιόγερμα ένα σπυρί καλαμπόκι πιο μεγάλο απ’ το μπόι του και να νιώθω όλης της γης το κάλεσμα και του καλοκαιριού τη ζέστα με τα πόδια αυτού του μερμηγκιού, κι όλου του κόσμου η ευγνωμοσύνη αμίλητη να στέκει μες στα μάτια μου καθώς θ’ ακούω αιώνια κείνο το ψαράκι να φωνάζει : «αύριο, αύριο». Ποιό αύριο σήμερα ; Τρομερή παγωνιά τούτη η ζέστη. Δεν προφταίνω. Ο αέρας χάνεται. Και πρέπει να εξαντλήσω την προθεσμία μου. Ν’ αφήσω και κάποια διαθήκη. Τι χρειάζεται ; Θα την κάψει κι αυτήν η φωτιά. Δε θα την κάψει. Τι δύσκολα, λοιπόν που τελειώνει η ζωή. Και πρέπει να προλάβω να ζήσω αυτή την τελευταία μου δυσκολία, να την κερδίσω, κ’ ίσως να τη δώσω σα μια χαρά στους άλλους. Πως ; Με τι ; «Μα πρέπει». Τι πρέπει ; Ποιος μιλάει ; Τι λέει ; Γιατί ; «Μα πρέπει». Εδώ ούτε καθήκοντα, ούτε ανάγκες πια. Ποιος προστάζει; Τι ζητούν από μένα ; και ποιοί ; Κ’ οι φτωχοί, κ’ οι αδικημένοι, κ’ η πατρίδα, κι ο κόσμος, κι ο εαυτός μου ; Καθήκοντα κι ανάγκες. Ναι. Καθήκοντα κι ανάγκες. Ένα κόκκινο φως μέσα κ’ έξω. Το αίμα κι ο αγέρας. Υπάρχουν. Υπάρχω. Να υπάρξουμε. Θα υπάρξουμε. Ένα κόκκινο φως η στιγμή μου. Και πρέπει να δέσω τις σκέψεις με τα πράγματα – να υπάρξουν χεροπιαστά. Και δεν έχω καιρό. Και τα πράγματα φύγαν. Δεν τα βλέπω. Οι άπιαστες σκέψεις απομένουν μόνο και πρέπει αυτές, τουλάχιστο, να τις κρατήσω – νάβρω κάποιο τρόπο να τις δώσω - Δυο ψίχουλα απ'το χτεσινό ψωμί μου μέσα στο γυλιό μου, η καραβάνα θαμπωμένη απ'το χνώτο της φωτιάς το φαΐ μου παγωμένο, ανέγγιχτο το ρολόϊ του χεριού μου που σταμάτησε στις 2 η ώρα τα μεσάνυχτα χτες - πως έχασα να το κουρντίσω ; - παράξενο να σταματούν τα πράγματα που τα ξέρεις να κινούνται, που , μάλιστα, σου ορίζουν και το δικό σου χρόνο, τις συναντήσεις σου, - δεν εχει άλλη συνάντηση · σαν σταματήσουν, τοτε μόνο, ακούς, μες στη δική τους σιωπή, την παλιά κίνηση τους, βλέπεις σχεδόν την κίνηση τους, πάρουσα, μες στην εξαφάνιση της, και ξερέις πια πως μοίρα τους είναι η κίνηση τους πιο πέρα από κει που σταμάτησαν. Και τούτο δω το σαλιγκάρι που ανηφοράει ανέμελο στην πέτρα, αυτό και το εκκλησάκι του μαζί, – που πάει ; Δεν προσέχει. Να του μιλήσω ; να του εμπιστευτώ ; Είναι κουφό. Σα να μην έχει πάρει δανεικά από κανέναν, – τραβάει αυτό και το εκκλησάκι του μαζί. – Πρέπει λοιπόν να προφτάσω ολομόναχος, – τι να προφτάσω ; Δεν είναι η πιο κατάλληλη στιγμή για να σκεφτείς η στιγμή του θανάτου, κ’ είναι η μόνη που την έχεις ακέρια, γιατί είναι το τέλος, και δω δε χωράνε διαψεύσεις κι απάτες – ποιός ο λόγος άλλωστε ; Είμαι 29 μόλις χρονώ και το μόνο που ξέρω είναι πως θέλω να ζήσω. Δεν πρόφτασα ακόμη να σκεφτώ, μια και δεν πρόφτασα να ζήσω. Μες στη μάχη τι να σκεφτείς ; Δεν πρόφτασα. Μου χρειάζεται, τουλάχιστο, τούτη η ολόκληρη στιγμή μου για να ζήσω ολόκληρος. Θυμάμαι-. Είταν άνοιξη τότες. Καθόμασταν άκρη – άκρη στο λιμάνι της Αμμόχωστος, και ξέρω τώρα-δεν τόξερα – τότες – είταν όμορφη η ζωή, ( κ’ είναι, κ’ ίσως πιο όμορφη πάντα – όλο πιο όμορφη γίνεται – τη φτιάχνουμε ) είταν όμορφα τα στάχυα, τα κίτρα, τ’ αμπέλια, τα σπίτια, οι γυναίκες, τα καΐκια - όμορφα πούπαιζαν οι ανταύγειες του νερού στα πλευρά των καραβιών – όμορφες κ’ οι σκιές των καραβιών μες στο νερό. Σκιές γλάρων περνούσαν πάνω απ’ την προκυμαία, πάνω απ’ τα στρογγυλά τραπεζάκια του υπαίθριου καφενείου με τα φλιτζάνια του καφέ· κ’ έτσι όπως κουβεντιάζαμε, τρεις παλιόφιλοι, δίχως ν’ ανασηκώνουμε καθόλου το κεφάλι νιώθαμε πως οι γλάροι ήταν απάνω μας και πίναμε μαζί με τον καφέ κάτι απ’ τη φευγαλέα σκιά των γλάρων, μια γέψη απλοχωριάς, φιλίας κ’ ελευθερίας. Ε, ναι, είναι όμορφη η ζωή, κ’ εγώ ήμουν όμορφος, ( γιατί είμουν ; Είμαι. ) Κι όλα μπορούμε να τα φτιάξουμε όμορφα χέρι με χέρι. Συχνά τα καλοκαίρια μες στην κάψα του μεσημεριού – και στο χιόνι – ένιωσα να στεριώνει η ζωή μ’ εμπιστοσύνη τη σημαία της μες στα σκέλια μου, κι όταν ακόμα με κύκλωνε ο φόβος μ’ όλους τους κυκλώπειους ίσκιους του κι όταν μου τράνταζε τα φυλλοκάρδια η σημαία της πατρίδας που κρατούσα στα χέρια καθώς την πλαταγίζαν οι νευρώδεις άνεμοι, κείνη η άλλη σημαία δεν ξεχνιόταν. Είταν όμορφα. Τώρα δε χωράει κάτι τέτοιο. Διάλεξα τη φωτιά. Η απόφασή μου πάρθηκε. Είμαι έτοιμος. Λέτε νάναι πιο φαρδιά η πύλη του θανάτου ; Εδώ τελειώνω. Δεν ξέρω πάρα κάτω. Τ’ άλλα φτιάχτε τα, πείτε τα, εσείς. Κέρδισα ακόμη μια στιγμή μεγάλη σαν ολόκληρο τον πόνο. Δεν ήξερα πως μια στιγμή μπορούσε νάχει τόση διάρκεια. Δεν είχα φανταστεί πως ο πόνος μπορούσε να σκέφτεται. Κι όλα έχουνε το βαθύ νόημά τους και προσμένουν να το βρούμε. Κι ο κόσμος θα φτώχαινε αν έλειπε ένα χαλικάκι, ένα τζιτζίκι, ή κ’ η φωνή του γαλατά μες στο χάραμα. Τόμαθα. Μήπως αυτό είναι τάχα κείνο που λένε ηρωισμός ; και που ωστόσο δεν τόξερε εκείνος που τον έλεγαν ήρωα; Και μήπως τάχα η σκέψη νικάει τη σιωπή, τη φωτιά και το χρόνο κι αυτό το λέμε μοίρα ; Δεν τόξερα. Τόμαθα. Γεια σας. Αυτή την πιο όμορφη στιγμή μου σας την αφήνω, αδέρφια. Αυτό είναι το ντουφέκι μου – ολοκαίνουργιο τ’ όπλο του ανθρώπου. Και τούτο το ντουφέκι, που μου καίει τα χέρια, το αγαπάω· αυτό το ντουφέκι το δροσίζω με... - Δεν είναι κακό να με δείτε να κλαίω – είμαι πολύ συγκινημένος απ’ όλα κι απ’ τον εαυτό μου και πιο συγκινημένος απ’ την ανακάλυψη αυτής της συγκίνησης. Αν με γνωρίζατε αυτή τη στιγμή θ’ άξιζε και να με αγαπήσετε, όπως κ’ εγώ σας αγαπάω χωρίς ταπεινοσύνη ή περηφάνεια. Μα ποιος θα σας μεταδώσει τούτη τη στιγμή ; Δεν τη χωράνε τα λόγια, τα χέρια, τα μάτια, ούτε η πράξη, ούτε η σκέψη – είναι μεγάλη σαν εκείνο που λέμε πατρίδα μεγάλη σαν αυτό που λέμε γη μεγάλη σαν όλο τον κόσμο· (Τι αλλιώτικη που είναι η φωνή μου.) Σαν όταν δουλεύεις, με δικιά σου θέληση, στο χωραφάκι του φτωχού και δίψασες το μεσημέρι και παρατάς την τσάπα σου γερτή όλο εμπιστοσύνη στον κορμό της μονάκριβης συκιάς και σκύβεις στο ρυάκι να πιεις κι αντικρίζεις στο γάργαρο ρυάκι το πρόσωπό σου ωραίο, ξαναμμένο απ’ τη δουλειά, τον αγέρα, τη νιότη, τον ήλιο, κι αποθαμάζεις στο νερό τα αστραποβόλα μάτια σου, και τούτο δε σε σταματάει μα πίνεις το νερό μαζί με τον εαυτό σου. Ξεδιψάς κι αναγέρνεις κατόπι το κεφάλι στον ουρανό σάμπως να ψάχνεις κάποιον νάβρεις στα ψηλά για να του πεις ευχαριστώ κ’ είναι ο ουρανός κ’ η γη μέσα σου κι όξω απέραντα κι ολόφωτα κ’ είναι όλος ο κόσμος δικός σου και μπορείς να τον δώσεις. Αυτή η στιγμή είναι ανεπανάληπτη, γιατί είναι η αιωνιότητα, κ’ η αιωνιότητα υπάρχει και τη δημιουργούμε – δεν επαναλαμβάνεται σαν κάτι που έρχεται και φεύγει και ξανάρχεται. Λοιπόν μην κλαίτε. Όμως εμένα αφήστε με να κλάψω, γιατί σε λίγο, το μαντεύω, δε θα μπορώ πια να κλάψω μες στην αναγνώριση της ευτυχίας πως μπορώ να πεθάνω. Συχωρέστε με. Κι αλήθεια, ξέχασα να σας πω το κυριότερo - που μόλις τώρα τόμαθα - δεν είναι τόσο δύσκολος ο θάνατος. Το αντίθετο μάλιστα. Και σας βεβαιώνω τώρα με το αίμα μου : ποτέ δεν είταν τόσο ευτυχισμένος ο Χριστός όσο την ώρα που το τελευταίο καρφί τον άφησε ακίνητο, χωρίς να τον σκοτώσει, για να κοιτάξει κατάματα τον ουρανό και τη θυσία του, ποτέ ο Προμηθέας δεν αντίκρισε τόσο γαλήνια κι ολόφωτα τον κόσμο όσο την ώρα που το ράμφος του όρνεου βρήκε τα μάτια του ξέροντας, τότε μόνο, πως είχε αξιωθεί να δώσει το φως και τη φωτιά στον άνθρωπο, κι ακόμα, ναι, ποτέ τόσο όμορφος δεν ήταν ο μικρός Γρηγόρης Αυξεντίου 29 χρονώ... Λέω τον αριθμό των χρόνων μου και κλαίω ξέροντας πως θα τον προσθέσετε στη δόξα του έθνους μας (ας μου συχωρεθεί κι αυτή μου η τελευταία αδυναμία). Ακούω αυτόν τον αριθμό στα χείλη σας και θάθελα να τον φιλήσω πάνω στα χείλη σας. Είμουν ίσως μικρός για τη δόξα – ίσως μικρός για μια τέτοια ευτυχία. Μια πράξη σωστή είναι το πήδημα του ανθρώπου έξω απ’ τη μοναξιά. Είναι το σφίξιμο χιλιάδων χεριών κι ο όρκος όλων. Είμαι έτοιμος. Δε δέχομαι, όχι, τη θυσία για το θάνατο. Τη δέχομαι μονάχα για τη ζωή – για μια ζωή που πια δε θα απαιτεί καμιά θυσία. Είμαι έτοιμος. Ποτέ δε θα μπορούσα να πιστέψω πως η στενότηταμιας σπηλιάς μπορούσε να έχει τόση ευρυχωρία·μπορούσε να χωρέσει την πατρίδα με τις ελιές της, τ’ ακρογιάλια της, τα βάσανά της, με τα καΐκια της μ’ ολάνοιχτα πανιά στον αντρίκιον αγέρα της, τον κόσμο με τα φλάμπουρά του, τα όνειρά του, τις καμπάνες του, και τα μικρά αγριόχορτα. Ανασαίνω, μέσα σ’ αυτό το πέτρινο τούνελ που η έξοδός του είναι το ίδιο το στόμιο του ήλιου. Το ξέρω : από δω, κατευθείαν, θα περάσω νεκρός μες στον κόσμο. Μην κλαίτε. Και ξέρω τώρα, όσο ποτέ, πως είναι δυνατή η ελευθερία. Γεια σας. Τούτη την ώρα δεν τρομάζω τα μικρά ή μεγάλα λόγια - μπορώ να σκουπίσω τα μάτια μου στη σημαία μας μια και το ξέρω : στην απόλυτη στιγμή μου μες απ’ το στόμιο του θανάτου οι συναγωνιστές μου θα παραλάβουν απ’ τα χέρια μου φλεγόμενη τη σημαία του ανένδοτου αγώνα, φλεγόμενη σαν πύρινο άλογο ικανό να διασχίσει το άπειρο και το θάνατο σαν άσβηστη δάδα μέσα σ’ όλες τις νύχτες των σκλάβων, φλεγόμενη η σημαία μας σα μέγα αστραφτερό δισκοπότηρο για την Άγια Μετάληψη του Κόσμου. Μπορώ να επαναλάβω : «Λάβετε, φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου και το αίμα μου – το σώμα και το αίμα του Γρηγόρη Αυξεντίου ενός φτωχόπαιδου, 29 χρονώ, απ’ το χωριό Λύση, οδηγού ταξί το επάγγελμα, πούμαθε στη Μεγάλη Σχολή του Αγώνα τόσα μόνο γράμματα όσα να φτιάχνουν τη λέξη ελευθερία » και που σήμερα, 2 του Μάρτη 1957, κάηκε ζωντανός στη σπηλιά της Μονής Μαχαιρά και σήμερα ακριβώς, 2 του Μάρτη, μέρα Σάββατο – μην το ξεχάστε, σύντροφοι - Στις 2 η ώρα μετά τα μεσάνυχτα, και 3 πρώτα λεπτά, γεννήθηκε ο μικρός Γρηγόρης ανάμεσα στα ματωμένα γόνατα της πλάσης. Δέκα ώρες είναι πάρα πολλές για όλα όταν έχεις ένα ντουφέκι, κάμποσες σφαίρες και το δίκιο με το μέρος σου όταν έχεις δικά σου 29 χρόνια και μπορείς να τα διαθέσεις μόνος σου όταν έχεις το θάνατο σου δικό σου. Γεια σας. Όλο σας αποχαιρετώ κι ακόμα μένω. Ναι, η πιο μεγάλη πράξη της ζωής μας είναι η απόφαση του θανάτου μας, όταν υπάρχει κάποια διέξοδος όταν μπορείς και να τον αποφύγεις, και συ τον διαλέγεις σαν τιμή και σα χρέος για τους άλλους, πιο πέρα απ’ τις ανάγκες σου. Όποιος μπορεί να νικήσει μια στιγμή τη ζωή του νικάει και το θάνατο. Τόμαθα. ( Αλλιώτικα που ακούγεται η φωνή μου σήμερα. Μην είναι αυτή που μου ζητάτε ; αυτή που θάθελα ν’ ακούσετε ; Μην είναι μονάχα αυτή η σωστή φωνή μου ; ή η φωνή σας ; η φωνή όλων μας ; ) Τα πάντα είναι ανύπαρχτα πριν τα σκεφτείς και πριν τα πράξεις. Όχι μονάχα να τα σκεφτείς, ή μονάχα να τα πράξεις, μα να τα πράξεις και να τα σκεφτείς μαζί. Και σεις, αδέρφια μου, πολύ με βοηθήσατε. ( Κανένας δεν υπάρχει μόνος χωρίς τη βοήθεια του άλλου. ) Εσύ που θα κλάψεις για το θάνατό μου με βοήθησες να πεθάνω με το κεφάλι ψηλά εσύ που θα πάρεις το ντουφέκι μου να εκδικηθείς το θάνατό μου με βοήθησες να πεθάνω ευτυχισμένος για σένα και για μένα. Με βοήθησαν κι αυτοί που πέσανε πριν από μένα. Όπως και γω θα σας βοηθήσω. Τούτη η ώρα δεν είναι για καυχησιές και ηρωισμούς, όταν βρίσκεσαι κατάφατσα με το θάνατο, και σας το λέω απλά, σα να στρίβω το τιμόνι του αμαξιού μου μιαν ανοιξιάτικη μέρα για ν’ αποφύγω μια σύγκρουση μ΄ ένα κάρο που το οδηγάει ένας ατζαμής χωριάτης ή για να μη χτυπήσω ένα παιδί που παίζει ανύποπτο στη λιακάδα ή ακόμα, ναι, ( και τούτη η τρυφερότητα δεν είναι αταίριαστη σ’ έναν άντρα που πρόκειται να πεθάνει ) για να μη λιώσω ένα αγριολούλουδο που πήγε το μπαστάρδικο και φύτρωσε καταμεσίς στη δημοσιά αθώο-αθώο και γαλανό σαν το μισόκλειστο ματάκι της πλάσης – ναι, τόσο απλά μπορώ να σας το πω, σα να στρίβω το τιμόνι του αμαξιού μου : « Τ’ αληθινό μπόι του ανθρώπου μετριέται πάντα με το μέτρο της λευτεριάς ». Τίποτ’ άλλο. Γεια σας. Αν λυπάμαι για κάτι είναι που πια δε θα μπορέσω να κάνω τίποτα για σας ( όχι σα φήμη ή σαν ιδέα ή σα θρύλος, μα με τούτα τα ίδια μου τα χέρια ), έτσι να πούμε, να, να ρίξω και γω μια ντουφεκιά στον αέρα στη γιορτή της απελευθέρωσης ή να φορτώσω σ’ ένα μεγάλο φορτηγό εκατό τσουβάλια ψωμί, διακόσια τσουβάλια πατάτες, να σηκώσω κείνης της γριούλας τη ζαλιά τα ξύλα μες στο δάσος να σηκώσω το άλογο του γέρου αγωγιάτη πούπεσε μες στη λάσπη κάποιο βροχερό πρωινό να δώσω μια κλωτσιά και γω στη μπάλα που παίζουν τα πατριωτάκια το δείλι στο γήπεδο ή να δώσω μια σβερκιά στο φίλο ένα βραδάκι που θα λέει ένα άνοστο αστείο ή να μοιράσω, μια μέρα που η δουλειά πήγε καλά, μια χαρτοσακούλα καραμέλες στα πιτσιρίκια της γειτονιάς μου ή ν’ ακουμπήσω αυτά τα δυνατά μου χέρια, που σήμερα τα αγάπησα, σ’ ένα τραπεζάκι της Αμμόχωστος και, δίχως να κοιτάω τα εργατικά μου χέρια, να τα νιώθω πως ξεκουράζονται πάνω στα πέτρινα γόνατα του φιλικού μας κόσμου. Σήμερα νιώθω μια τρυφερότητα για τον εαυτό μου ξέροντας πως θα μ’ αγαπήσετε σήμερα αγαπάω κ’ εχτιμάω τον εαυτό μου σήμερα χαμογελάω στον εαυτό μου κοιτάζοντας τον με τ’ αδερφικά σας μάτια. Μια στιγμή άφησα τ’ όπλο μου να κρυώσει μια στάλα στην πέτρα, άνοιξα το γυλιό μου κ’ έβγαλα το καθρεφτάκι της τσέπης, – ναι, είμαι όμορφος, – όταν μ’ αγαπάτε – τι θα μπορούσα να κάνω για σας, – όταν μ’ αγαπάτε - τι θα μπορούσα , μόνο τώρα το καταλαβαίνω- ( κ’ ίσως είναι αργά· μόνο με το θάνατό μου έχω να σας χαρίσω πια. ) λ.χ. θα μπορούσα να τινάξω ένα τανκ με μια γροθιά, να πελεκήσω ένα άγαλμα σ’ ‘ένα βουνό, μονομερίς – όταν μ’ αγαπάτε – ή να χτίσω σε μια ώρα ένα πανύψηλο σκολειό. Δεν αστειεύουμαι. Δεν είναι ώρα, αδέρφια μου, για αστεία. Θάθελα νάμαι ωραίος μέσα κι όξω για ν’ αξίζω την αγάπη σας, ναι, ( κι ας το πω κι αυτό : ) για να με σκέφτουνται σαν άντρα τους όλα τα ωραία κορίτσια, για να με σκέφτουνται σα φίλο τους όλοι οι ελληνικοί μας έφηβοι και τα παιδιά του κόσμου. Δεν προφταίνω. Να πρόφταινα, τουλάχιστο, να ξυριστώ, να ψαλιδίσω λιγάκι το μουστάκι μου. Μα ίσως και να πηγαίνει λίγο γένι στη νεανική μορφή μου. ( Βλέπετε πόσο παιδί με κάνει η αγάπη σας ; Μου ξαναδίνει τη δικιά μου φωνή. ) Για σκέψου, αδερφέ μου, μεθαύριο να διαλέγουν πάνω στα χνάρια μας τα κορίτσια τον άντρα τους τα παιδιά τους φίλους τους οι άντρες τις πράξεις τους, να ξέρεις πως και συ πορεύεσαι μαζί τους στ’ αψηλά, σ’ ένα ψηλό – ψηλό βουνό, όλο κορδέλες άσφαλτο, για ν’ αγναντέψεις ακέρια την πλάση, τις πολιτείες γιομάτες καμινάδες κι αστεροσκοπεία και παράθυρα, τους κάμπους και τα δάσα, τα λιμάνια γιομάτα κατάρτια, τα ειρηνικά αεροπλάνα, τους λεβέντες αϊτούς και τους παιδιάστικους χαρταϊτούς με κείνες τις αστείες πολύχρωμες ουρές τους – σ’ ένα ψηλό-ψηλό βουνό, με μια αυτοκινητάρα τελευταία μάρκα που ίσως θάχει τ’ όνομά μας - Και μόλις τώρα το σκέφτηκα, πως τάχατες η ζωή δεν πάει μπροστά με σκοτεινές εξομολόγησες και μικρές ειλικρίνειες ( η εξομολόγηση – τόχω ακουστά, και τώρα το θυμήθηκα – σώζει, λέει, εκείνον που ξομολογιέται. Μα τον άλλον ; Κι ο άλλος τι σου χρωστάει να σηκώνει στη ράχη του σαν τσουβάλια άχρηστες πέτρες τα λόγια σου δίχως καν να μπορεί να τις χτίσει ; ) Το λοιπόν , η ζωή τραβάει μπροστά με πράξεις και θυσίες – μ’ αυτό που λένε «γενική ηθική» κι ούτε που ξέρω πως τα λένε αυτά, κι ωστόσο τάπα. Εγώ το μόνο πούμαθα είναι : σα χουφτώνεις τη γωνιά του τραπεζιού είναι η γωνιά του τραπεζιού μ’ όλη της τη στερεότητα κι όταν χουφτώνεις ένα στήθος ξέρεις πώς και τα πιο στέρεα χέρια τρέμουν και τότες θέλεις να σπείρεις χιλιάδες παιδιά για να χαρούν τον κόσμο μας που εσύ δεν πρόφτασες να τον χαρείς κ’ ίσως, δε λέω, ίσως και να το ξέρεις – κάπου αλλού, βαθιά σου να το νιώθεις – πώς τούτο το στήθος « γλυκοβύζαστο ετοιμάζει γάλα ανδρείας και λευτεριάς ». Και, βέβαια, που πρέπει να το ξέρεις. Γεια σας. Άντε, γριά μάνα, μην αρχίσεις τώρα τις κλάψες. -Όχι;- Έτσι σε θέλω. Ρωμιά. Σου παίρνω λες τη ζωή σου ; Σου αφήνω την περφάνεια σου. Δε θα σέϊδει ο εχτρός καμπουριασμένη. Το ξέρω. Θα πεις: « Είμαι πέρφανη για το γιο μου, – κάλλιο μια φούχτα τιμημένη στάχτη παρά γονατισμένος ο λεβέντης μου ». Έτσι. Γεια σου, μάνα. Ο πατέρας θα με γνωρίσει στο νεκροτομείο απ’ τις χοντρές ελληνικές κοκάλες μου, όμοιες με τις δικές του, κι απ’ το σταυρό της πατρίδας πούχα φυλαχτάρι μες στις τρίχες του κόρφου μου. Μιλάω για μένα σα νάμαι ερωτευμένος με τα μένα, σα νάναι η Ρωμιοσύνη ερωτευμένη με τα μένα. Συχωράτε με. Εσείς μου το δώσατε τούτο το δικαίωμα. Ευχαριστώ. Εσείς, κ’ η αγάπη μας, κι ο θάνατός μου. Το ξέρω, ως και κείνος που πήρε τα 5.000 αργύρια θα πιεί κάποιο βραδάκι ένα ποτήρι στην υγειά μου σε μια ταβέρνα της Πάφος και θ’ απογείρει να κλάψει μέσα στο ποτήρι του, γιατί ήμουνα φίλος καλός κ’ ίσως να γίνει φίλος μας κι αυτός μια μέρα. Τώρα λοιπόν, βαθιά και σίγουρα, μπορώ να σας το πω, σα να οδηγάω, και πάλι, το αμαξάκι μου σ’ ένα ασφαλτοστρωμένο δρόμο της Κύπρου ίσα και παστρικά, ένα ολογάλανο κ’ ήμερο πρωινό, – μπορώ να το πω : « Η αρετή μας είναι η αμοιβαία μας χρησιμότητα ». Εν τάξει αδέρφια. Εδώ δεν είναι ακατόρθωτη η αδερφοσύνη για μας και για όλους. Εδώ οι διαφορές βουλιάζουνε σ’ ένα χαμόγελο, – κ’ είναι έτσι όπως ακούς, κείνες τις νύχτες του καλοκαιριού, – γαλάζιες, αργυρές και ρόδινες – σ’ ένα μονάχα φέγγος ευτυχίας όλα τα ξέχωρα σπιτίσια μουρμουρίσματα και των μικρών και των μεγάλων άστρων και τρέμει η ρίζα της καρδιάς και τρέμει ο κόσμος τόσο που θέλεις να σκουντήσεις τον αγκώνα κάποιου φίλου για ν’ ακούσεις μαζί του, ή τον αγκώνα έστω μιας πέτρας για ν’ ακούσει και κείνη, να μοιράσεις τη χαρά σου. Με τούτη την αγάπη, λέω, που μια μέρα, οι ξύλινοι σταυροί θα μπουμπουκιάσουν τριαντάφυλλα – ναι, κι ο δικός μου ο σταυρός, ο καμένος, ο πέτρινος· με τούτη, λέω, την αγάπη μια μέρα θα λυγίσουμε κείνους που φέρνουν τ’ άδικο και σπέρνουνε το μίσος. Τούτη είναι η εντολή μου - μ’ όλο που αυτή την ώρα δεν το ξέρω το μίσος σα να μην τόμαθα ποτές ή να το ξέχασα. Γεια σας. Όλο ετοιμάζουμαι να φύγω. Όλο σας αποχαιρετώ, κι ακόμα στέκω σαν κάτι νάχω να προστέσω ακόμα στον κόσμο. Σα νάχω να προσφέρω λίγη ακόμα ευτυχία σε σας απ’ το μεδούλι μου. Θυμάμαι - καλοκαιριάτικο σούρουπο είταν - σταμάτησα τ’ αμάξι μπροστά σε μια καλύβα. Διψούσα. Μια μαυροφορεμένη γριά με φίλεψε με το κανάτι δροσερό νερό. « Φχαριστώ, γιαγιά », της είπα. « Καλή λευτεριά, γιε μου », αποκρίθηκε. « Καλή λευτεριά, γιαγιά », της ξανάπα – κ’ ένιωσα πως της την χρωστάω. Μούβγαλε το κασκέτο και μου σφούγγισε με το χέρι της το κούτελό μου. ( Ξέρετε, κ’ οι γριές μπορούνε να χαμογελάνε. ) Τη λευτεριά το λοιπόν ο καθένας μας τήνε χρωστάει σ’ όλους. Μια λευτεριά μονάχα για τον ένα δε φελάει σε τίποτα ( αν υπάρχει ). Τίποτα δεν είναι μήτε για τον ίδιον. « Άντε γεια σου γιαγιά. Καλή λευτεριά, το λοιπόν », - κι’ έτριψα λίγο τα μάτια μου – έπεφτε κιόλας γαλανό το θάμπος της βραδιάς· δεν καλόβλεπα. Κι όπως τράβηξα πάλι με χαμηλωμένα τα δυο φώτα μου ( γιατί έφεγγε ακόμα ) ένιωθα ν’ ανεβαίνω με τα’ αμάξι μου, μαζί και ο μέγας κάμπος της Μεσαορίας βαθύς και σιωπηλός, αχνισμένος απ’ το αργό φεγγαρόφωτο, ένιωθα ν’ ανεβαίνω ίσα στον ουρανό κ’ ένιωθα το φεγγάρι που με χτύπησε κατάστηθα ολόδροσο, σάμπως χρυσό κωνσταντινάτο το φεγγάρι κρεμασμένο μ’ ένα σπάγκο απ’ το λαιμό μου, να μου δροσίζει τη καρδιά και λίγο – λίγο να ζεσταίνεται και ν’ αχνίζει στον κόρφο μου. Κι έλεγα : δε φτάνει το τραπέζι, μήτε κάμποσος παράς στην τσέπη, μήτε το ψωμί και το φιλί – ο άνθρωπος είναι πιο τρανός απ’ την καθημερνή την έγνοια του. Κ’ έλεγα πάλι που ο άνθρωπος αρχίζει την έγνοια του για το ψωμί κι όλο τραβάει πιο πέρα απ’ τη σκλαβιά του από σκλαβιά σε σκλαβιά, από ξεσκλάβωμα σε ξεσκλάβωμα, απ’ το ξεσκλάβωμα της πατρίδας στο ξεσκλάβωμα του κόσμου ώσπου να νιώσει, μπαίνοντας ίσα στον ουρανό, ν’ αχνίζει το φεγγάρι στον κόρφο του, ώσπου να κλάψει μια νύχτα από αγάπη για όλο τον κόσμο. Έτσι άφησα σ’ ένα χαντάκι τ’ αμάξι μου. Πήρα τ’ όπλο. Κι ανέβηκα στο βουνό. Έτσι βρέθηκα σε τούτη τη σπηλιά που το στόμιό της βλέπει ολόισα τον ήλιο. Το στρογγυλό της στόμιο είναι ο ίδιος ο ήλιος που θα τον νιώσω πάλι δροσερό, καθώς θα με περνάνε, ( όπως κείνη τη νύχτα το φεγγάρι ) – θα τον νιώσω δροσερό κωνσταντινάτο να μου δροσίζει το καμένο στήθος, κ’ έτσι λίγο – λίγο να ζεσταίνεται ο ήλιος και ν’ αχνίζει στον κόρφο μας. Γεια σας. ( Όλες οι καμπάνες της Γης σήμαναν μεμιάς. Όλα τα ανθρώπινα μέτωπα ψηλά. Όλες οι καρδιές μεσίστιες. Στο χωριό Λύση, ανάμεσα Λευκωσία κι Αμμόχωστος, η μάνα του έσφιξε το μαύρο της τσεμπέρι κάτου απ’ το δυνατό σαγόνι της κ’ είπε ακριβώς τα λόγια που περίμενε ο γιος της : ” Είμαι πέρφανη. Κάλλιο μια φούχτα τιμημένη στάχτη, παρά γονατισμένος ο λεβέντης μου “. Ο πατέρας του πάλι, σαν πήγε στο στρατιωτικό νοσοκομείο της Λευκωσίας, αναγνώρισε το καμένο παιδί του απ΄ τις χοντρές ελληνικές κοκάλες του κι από κείνο το χρυσό κωνσταντινάτο που άχνιζε στον κόρφο του και στον κόρφο του κόσμου. ) Α Θ Η Ν Α . 5 Ε Ω Σ 2 5 Μ Α Ρ Τ Ι Ο Υ 1 9 5 7 | YANNIS RITSOS / ΓΙΆΝΝΗΣ ΡΊΤΣΟΣ: AΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΌΣ YANNIS RITSOS COMMIATO Le ultime ore di GRIGORIS AFXENDIOU nella grotta in fiamme. DEDICATO All'Eroe e Santo GRIGORIS AFXENDIOU Ai Grandi Poeti Defunti e Maestri della Nazione DIONYSIOS SOLOMOS ANDREAS KALVOS KOSTIS PALAMAS ANGELOS SIKELIANOS E A tutti i Noti E Ignoti Martiri Delle Lotte Della Grecia e del Mondo Il 5 marzo 1957, martedì, tutti i giornali del mattino di Atene scrissero: NICOSIA, 4 (Servizio speciale) - Grigoris Afxendìou, ritenuto il vicecomandante dell'EOKA e luogotenente del suo comandante Digenìs [Yorgos Grivas, NdT] è stato ucciso ieri l'altro avendo combattuto eroicamente per più di dieci ore da solo contro ingenti forze britanniche, nella regione del monte Tròodos in una grotta nei pressi del Monastero della Beata. La battaglia si svolse con le seguenti modalità. Le forze di sicurezza avevano l'informazione che nel Monastero della Beata si nascondeva questo patriota ricercato, sul quale era posta una taglia di 5000 sterline. Nel pomeriggio di sabato un reparto dell'esercito britannico composto di 60 uomini si mosse verso il Monastero, che circondò per catturare il combattente braccato. I soldati britannici perquisirono minuziosamente il monastero e misero agli arresti tutti i monaci, compreso l'Igumeno, e anche li maltrattarono per strappare loro informazioni sul luogo esatto dove si nascondeva Afxendiou. Ma nessuno dei monaci rivelò alcunché. Durante la battuta nel terreno circostante il monastero, i soldati britannici scoprirono una grotta nascosta tra i cespugli. Si dice che un pastore li avesse informati che nella grotta era nascosto Afxendiou. Immediatamente le forze britanniche circondarono la grotta e intimarono ad Afxendiou di consegnarsi. Il comandante del reparto britannico, il sottotenente Middletown si avvicinò all'imboccatura della grotta e gridò: "Getta le armi e arrenditi, altrimenti attacchiamo". Qualcuno rispose: " D'accordo, ci arrendiamo". Quattro uomini uscirono fuori, su due di loro c'era la taglia di 5000 sterline, come quella di Afxendiou. Afxendiou non era tra di loro. Il sottotenente Middletown gli intimò ancora di arrendersi, ma si ebbe l'orgogliosa risposta "Μολὼν λαβἐ" [Vieni a prendermi, la celebre risposta di Leonida ai Persiani, NdT]. Subito quattro uomini avanzarono nella grotta. L'eroico combattente dell'indipendenza cipriota li accolse con una tempesta di fuoco. Tre dei quattro inglesi, che avevano sperato di guadagnare la taglia di Afxendiou immediatamente uscirono terrorizzati, mentre il quarto ferito al petto, cadeva sul terreno per soccombere alle ferite poche ore più tardi. Il comandante delle forze britanniche sottotenente Middletown richiese immediatamente rinforzi, i quali arrivarono con gli elicotteri. La battaglia si protrasse per dieci intere ore nel corso delle quali i Britannici utilizzarono tra l'altro anche bombe lacrimogene. Davanti all'inflessibile coraggio di Afxendiou e poiché precedentemente avevano fatto uso di ogni sorta di armi, i soldati inglesi gettarono nella grotta bombe al petrolio. Fiamme spaventose ricoprirono la grotta fino ad avvolgere in breve il corpo dell'eroico patriota. La battaglia si concluse alle due della notte. Il cadavere di Afxendiou fu trovato carbonizzato. Afxendiou aveva 29 anni, e di mestiere era autista di taxi. Nell'elenco dei ricercati dagli Inglesi era iscritto al secondo posto, dopo il generale Grivas. (Copia conforme dai giornali del 5 marzo 1957) COΜΜΙΑΤΟ (Grigoris Afxendìou chiuso nella grotta del Monastero della Beata) Sono finite le menzogne ormai - le nostre e le altrui. Il fuoco dominatore si appressa. Non puoi più distinguere se bruci il lentisco, la felce, il timo. Il fuoco si appressa. Eppure bisogna che riesca a distinguere, a vedere, a considerare, a pensare - ( Per chi ? Per me ? Per gli altri ? ) Bisogna. Prima della morte mi serve una conoscenza estrema, la conoscenza della mia morte, per potere morire. Gli altri quattro se ne sono andati. Buon viaggio. Che pace - come se qui fosse nato un bambino o morisse un martire, e tu aspetti di sentire un immenso grido ( del bimbo o di Dio ), un grido più grande del silenzio che abbatterà le mura del prima, del poi e dell'ora, perché ti riesca di ricordare, pronosticare, vivere ogni cosa in una volta, in un istante senza tempo. Ma niente. Una tranquillità pietrificata, - per quanto si sentano le fucilate e le voci - quanto strane; non si sentono, schioccano secche come fili tranciati e o come acque cristallizzate prima di cadere e indugiano in uno spazio strano, immobili e puntute. Che tranquillità, - con tutto che si ode l'arrivo del fuoco. Non è più il momento di tornare indietro - Dietro e accanto e sopra, la barriera della roccia, davanti una piccola e interminabile morte, in mezzo (in mezzo?) io. Quale io ? - Cos'è un uomo rinchiuso nel fuoco e nella roccia la cui unica via d'uscita è una morte totale e graduale. Bisogna che la conosca. Non mi riesce. Forse potrei cavarmela. Forse potrei sopportare il disprezzo o l'indulgenza o l'oblio degli altri. Ma potrei io dimenticare la luce che abbaimo sognato insieme? Quel grande palpitare della nostra bandiera? Potrei accomodarmi nell'ombra di un angolo con le braccia incrociate intorno alle ginocchia incrociate come un ragno astioso, corrucciato e appartato che in solitudine tesse le sue reti con la sua bava? Anche così forse potrebbe essere bello - una farfalla ingannata arriverebbe forse a posarsi prima o poi sulle grate della finestra vibrando impercettibilmente non per me (ma forse anche per me) la sua duplice esile bandierina; una linea di luce passerebbe forse dalla fessura della porta come il ditino di un'amica che disapprovando traccia una linea sulla polvere del tuo tavolo con i tuoi quaderni. La voce di un bimbo - non è possibile - si udrebbe nei campi un pomeriggio e lo sguardo di una donna sognante che sorride - il suo sguardo, perduto nella sera, ti sfiorerebbe, lo sguardo di una donna che non ti ha ancora visto e che ancora non hai visto. Forse sarebbe bene. Una lampadina che brillerebbe presto davanti al piccolo cancello della tua prigione nel roseo tramonto di primavera, sarebbe forse questa lampadina la dolce curvatura di tutta una riviera sopra la quale si affollerebbero gli insetti come barchette di pescatori in un porticciolo della nostra isola. Ovunque puoi viaggiare pur senza spostarti. Solo l' immobilità estrema è impercorribile. Non ho potuto andar via. Non avevo spazio. L'uscita era troppo stretta. Anche è mancato il coraggio di non poter morire. Perdonatemi. Forse i quattro miei compagni dovevano essere più forti di me - cioè più sinceri, io ero debole: mi sono vergognato. Andate, voi. (Se ne sono andati.) Non vi trattengo. (Già s'incamminavano.) Buon viaggio. Il fuoco si appressa. Perdonatemi, amici se non ho potuto seguirvi, se vi ho lasciati soli in questa sortita. E' la prima volta. Non potevo. Perdonatemi. Eppure, lo sento ancora, potrei comunque vivere, in solitudine come uno stanco scoglio ostinato, dimenticato, oppure addossarmi il torto, essere ingiusto, vedere che i miei amici hanno torto e tacere, o come un cane rognoso e bastonato che guarda di sguincio l'ombra di un passero e la propria ombra, oppure (anche questo ho pensato) facendo l'asceta, levigare con i polpastrelli delle mie dita (rammolliti dall'inattività) lisciare un sasso e perdermi per ore guardando le sue immobili venature, e così piegato piangere senza parole la fortuna di esistere. Non ho potuto. Se uscissi consegnando le mie chiavi, trascinandomi con le mani e con i piedi (ogni uscita è stretta, compagni miei) , se mi muovessi a consegnare la mia anima come una bandiera lacerata - Quale anima mia? Non arriverei a assaporarla tutta, a conoscerla tutta intera. Mi serve questo istante, per sapere dove e cosa consegnerò o non consegnerò. Lo so come potrebbe essere per me al vostro posto, fratelli miei che siete andati via, perché so, come pure voi, cosa significhino dolore e paura, ma io avevo una paura più grande del mio dolore e della vostra paura, non solo la paura del mio corpo, ma anche la paura della mia anima, che non conosco - l'ombra di ogni mio movimento ingrandiva senza sosta sopra un muro spaventosamente bianco, ed ogni mia pulsazione la udivo cadere nel sempre descrivendo cerchi interminabili, solidi e acquosi. Così con questa paura dell'anima ho eluso la paura del mio corpo. Al punto che conosco tutta la paura, e potete credermi, perché non c'è nessuno di noi che voglia che soffriamo o che temiamo. Qui per lo meno, - potete credermi. Qui non è difficile amarci. Tutto è così difficile, e forse per questo ha un valore. Eppure non potrei camminare con i ginocchi della mia anima troncati. Con quelli del mio corpo, i piedi e le mani mozzati, lo potrei. Perdonatemi. Vi saluto. Se ne sono andati. Tranquillità. Che solitudine affollata. Ogni cosa densa e disciolta. L'infinito senza il peso di testimoni. A chi potrei parlare e perché? Se almeno fossero rimasti - Non devo naufragare in me stesso. Fossi almeno trattenuto dal suono della mia voce, dal rumore del mio fucile, restasse la mia testa sopra il pelo dell'acqua o anche solo la fronte e gli occhi. Voglio vedere. Voglio immaginare gli alberi, le finestre, gli oggetti, sentire il loro calore casereccio, contrastare questo grande gelo del fuoco che si appressa. Potrebbe anche essere una seggiola appoggiata nell'angolo di una camera, dico, come la facciata di un campanile, lungo la quale il suono delle campane rotola riempiendo la casa di pace domenicale. Non posso continuare. La vittoria senza testimoni che la divulghino sembra irrealizzabile. Voglio immaginare il mio cadavere attorniato da amici piangenti e bandiere a mezz'asta per potermi separare dal mio corpo. Nessuno intorno a me. Unica testimone la mia voce - e anch'essa come potrà superare il fuoco e la pietra? Ma bisogna che me la cavi da solo. Che tranquillità! - Così incomparabile. Indiscutibile. La borraccia mi ricorda che proprio non ho sete. Non avrò mai più sete. Eppure il tascapane è ancora appeso lì al chiodo con l'espressione della prima stella serotina sopra la spiaggia di Limessos nell'ora in cui i camerieri innaffiano con tubi di plastica il marciapiede dopo il caldo tremendo di un giorno di luglio, nell'ora in cui mettono fuori i primi tavolini sulla banchina per i clienti della sera, nell'ora in cui anche il più piccolo tonfo di un pesciolino, lì vicino nell'acqua bassa, grida: «domani, domani domani». Sì, potrei vivere comunque, in solitudine, dimenticato, in un luogo qualsiasi, ribelle e irresponsabile, a godere senza invidia dei trionfi altrui, azioni gloriose che non ho compiuto - a guardare il percorso di una lenta formica che nel tramonto purpureo regge un seme di mais più grande della sua statura e sentire il richiamo di tutta la terra e il calore dell'estate attraverso le zampette di quella formica, e che la tacita gratitudine di tutto il mondo starà dentro i miei occhi mentre ascolterò per sempre quel pesciolino gridare: «domani, domani, domani». Ma quale domani oggi ? Terribile gelata questa calura. Non faccio in tempo. Il vento sta calando. E bisogna onorare la mia scadenza. Lasciare un testamento. Cosa occorre? Anche quello lo brucerà il fuoco. Non lo brucerà. Come è difficile, insomma, la vita che finisce. E bisogna che riesca a vivere questa mia ultima difficoltà, a superarla, e forse a darla agli altri come una grazia. Come ? Con che cosa ? «Ma bisogna». Cosa bisogna ? Chi parla ? Cosa dice ? Perché ? «Ma bisogna». Qui non ci sono più doveri, più necessità. Chi comanda? Che vogliono da me ? e chi ? I poveri, i senza giustizia, e la patria, e il mondo, e il mio me stesso ? Doveri e necessità. Appunto. Doveri e necessità. Una luce rossa dentro e fuori. Il sangue e il vento. Esistono. Esisto. Dobbiamo esistere. Esisteremo. Una luce rossa il mio istante. E bisogna che leghi i pensieri alle cose - che esistano - tangibilmente. E non ho tempo. E le cose sono andate. Non le vedo. Rimangono solo pensieri inafferrabili e bisogna che, almeno, questi li trattenga - che trovi un modo per consegnarli - Due bocconi del pane di ieri nel mio zaino, la gavetta opacizzata dal fiato del fuoco - il mio cibo gelido, intatto - l'orologio al mio polso che ieri si è fermato alle due di notte - come ho scordato di caricarlo ? - strano che si fermino gli oggetti che sai che hanno un movimento, che, soprattutto, decidono del tuo tempo, dei tuoi incontri, - non ci sono più altri incontri ; quando si fermano, solo allora, ascolti, nel tuo silenzio, il loro consueto movimento, quasi vedi il loro movimento, presente, nella sua invisibilità, e sai che il loro destino ormai è di muoversi ben oltre il punto in cui si sono fermati. E questa chiocciola qui che risale silenziosa la pietra, lei con la sua chiesuola - dove va ? Non fa attenzione. Le devo parlare ? le devo confidare ? E' sorda. Come se non dovesse niente a nessuno - trascina con sé anche questa sua chiesuola - Bisogna insomma che riesca ad arrivarci tutto da solo - ma cosa devo raggiungere ? L'istante della morte non è il momento più adatto per pensare; eppure è il solo che hai per intero, perché è la fine, e qui non hanno posto menzogne ed errori - quale discorso peraltro ? Ho appena 29 anni e l'unica cosa che so è che voglio vivere. Non ho ancora fatto in tempo a pensare, perché non ho fatto in tempo a vivere. Dentro la battaglia che cosa hai da pensare? Non ho fatto in tempo. Mi servirebbe, almeno, tutto intero questo mio istante per vivere interamente. Ricordo - Era primavera, allora. Sedevamo sul ciglio del porto di Famagosta, e ora so - non lo sapevo allora - la vita era bella (e lo è, e sempre più bella forse - diventa sempre più bella - siamo noi a farla) erano belle le spighe, i cedri, le vigne, le case, le donne, i pescherecci - come era bello il gioco dei riflessi dell'acqua sulle fiancate dei bastimenti - belle anche le ombre dei bastimenti nell'acqua, ombre di gabbiani passavano sopra la banchina, sopra i tavolini rotondi del caffé all'aperto con le tazzine; e così mentre chiacchieravamo, tre vecchi amici, senza nemmeno sollevare la testa sentivamo che i gabbiani erano sopra di noi e insieme al caffé bevevamo qualcosa della fugace ombra dei gabbiani, un sapore di semplicità, di amicizia e di libertà. Eh sì, è bella la vita, anch'io ero bello, (perché ero? Lo sono.) E possiamo rendere bella ogni cosa, mano nella mano. Spesso d'estate nella vampa del mezzogiorno - ma anche nella neve - ho sentito la vita far corpo con la fiducia in lei come una bandiera tenuta nelle mie mani, e anche quando mi circondava la paura con tutte le sue ciclopiche ombre e quando mi scuoteva i precordi la bandiera della patria che reggevo nelle mani mentre la sbattevano venti nervosi, quell'altra bandiera non era dimenticata. Erano belle. Ora non c'è posto per nulla di simile. Ho scelto il fuoco. La mia decisione è presa. Sono pronto. Dite che il portale della morte è più largo? Qui io finisco. Il seguito non lo so. Le altre cose fatele, ditele voi. Ho guadagnato ancora un istante grande come tutto quanto il dolore. Non sapevo che un istante potesse avere tanta durata. Non avevo immaginato che il dolore potesse pensare. E tutte le cose hanno il loro senso profondo e attendono che noi lo troviamo. E il mondo si impoverirebbe se venisse a mancare un sassolino, una cicala, o la voce del lattaio all'alba. Ora lo so. Forse questo è ciò che chiamano eroismo? e che tuttavia colui che chiamavano eroe non lo sapeva? E che magari il pensiero vince il silenzio, il fuoco e il tempo e la cosa che chiamiamo destino? Non lo sapevo. Ora lo so. Vi saluto. Questo mio istante più bello, lo lascio a voi, fratelli. Questo è adesso il mio fucile - l'arma mai usata dell'uomo. E questo fucile, che mi scotta le mani, lo amo : questo fucile lo irroro di... - Non è male che mi vediate piangere - sono molto commosso di tutto e di me stesso e ancor più commosso per la scoperta di questa commozione. Se mi aveste conosciuto in questo momento meriterebbe che mi amaste, come anch'io vi amo senza bassezza o alterigia. Ma chi vi farà condividere questo momento? Non lo contengono le parole, le mani, gli occhi, neppure l'azione, neppure il pensiero - è grande come ciò che chiamiamo patria grande come ciò che chiamiamo terra grande come il mondo intero: (Come è strana la mia voce) come quando lavori, di tua volontà, nel campicello del povero e ti è venuta sete a mezzogiorno affidi la tua zappa inclinata al tronco del fico prediletto e ti chini sul ruscello a bere e nel garrulo ruscello ti scontri con il tuo bel volto, acceso dal lavoro, dal vento, dalla gioventù, dal sole, e riconosci nell'acqua i tuoi occhi lampeggianti e questo non ti ferma ma bevi l'acqua insieme col tuo te stesso. Ti disseti e poi rivolgi la testa al cielo come se lassù cercassi qualcuno per dirgli grazie e il cielo e la terra dentro e fuori di te sono sconfinati e luminosi e tutto il mondo è tuo e puoi farne dono. Questo attimo è irripetibile, perché è l'eternità, e l'eternità esiste e la creiamo noi - non fa ritorno come qualcosa che viene e va e ritorna - Non piangete, allora. Ma lasciate piangere me, perché tra poco, lo predíco, non potrò più piangere riconoscendo la fortuna che ho di poter morire. Perdonatemi. E davvero, ho dimenticato di dirvi la cosa principale - e che solo adesso ho appreso - non è così difficile la morte. Lo è soprattutto il contrario. E vi garantisco adesso sul mio sangue: mai fu tanto fortunato Cristo come quando l'ultimo chiodo lo lasciò immobile, senza ucciderlo, perché guardasse negli occhi il cielo e il proprio sacrificio : mai Prometeo vide tanto sereno e luminoso il mondo come quando il becco dell'avvoltoio trovò i suoi occhi sapendo, solo allora, che era riuscito a dare la luce e il fuoco all'uomo, e anche, sì, non fu mai così bello il piccolo Grigoris Afxendiou di 29 anni... Pronuncio il numero dei miei anni e piango sapendo che lo aggiungerete alla gloria della nostra stirpe (e mi si perdoni anche questa mia ultima debolezza). Ascolto questo numero sulle vostre labbra e vorrei baciarlo sopra le vostre labbra. Ero forse piccolo per la gloria - forse piccolo per tanta fortuna. Un'azione giusta è un balzo dell'uomo fuori della solitudine. E' la stretta di migliaia di mani e il giuramento di tutti. Sono pronto. Non accetto, no, il sacrificio per la morte. Lo accetto solamente per la vita - per una vita che non esigerà più nessun sacrificio. Sono pronto. Non avrei mai creduto che l'angustia di una grotta potesse avere tanta ampiezza: potesse contenere la patria con i suoi ulivi, le sue sponde, i suoi tormenti, le sue barche da pesca con le vele spiegate nel suo vento virile, il mondo con i suoi stendardi, i suoi sogni, le sue campane, e le sue erbette selvatiche. Ansimo, dentro questo tunnel di pietra la cui uscita è la stessa imboccatura del sole. Lo so : da qui, direttamente, passerò morto nel mondo. Non piangete. E adesso so come non mai che la libertà è possibile. Vi saluto. In questo momento non mi fanno paura le parole grandi o piccole - posso tergermi gli occhi nella nostra bandiera poiché lo so: nel mio istante assoluto all'imboccatura della morte i miei compagni di lotta raccoglieranno fiammeggiante dalle mie mani la bandiera della lotta inflessibile, fiammeggiante come un cavallo di fuoco capace di attraversare l'universo e la morte come un'inestinguibile esca in tutte le notti degli schiavi, fiammeggiante è la nostra bandiera come un grande calice scintillante per la Santa Comunione del Mondo. Posso ripetere: « Prendete, mangiate, questo è il mio corpo e il mio sangue - il corpo e il sangue di Grigoris Afxendiou di un ragazzo povero di 29 anni, del villaggio di Lissis, di mestiere conducente di taxi, che alla Grande Scuola della Lotta imparò solo tante lettere di quante si compone la parola libertà » e che oggi, 2 marzo 1957, è bruciato vivo nella grotta del Monastero della Beata e precisamente oggi, 2 marzo, giorno di sabato - non lo dimenticate compagni - alle ore 2, e minuti 3 dopo la mezzanotte, è nato il piccolo Grigoris tra le ginocchia insanguinate del creato. Dieci ore sono troppe per tutte le cose quando hai un fucile, parecchie pallottole e la ragione dalla tua parte quando sei padrone dei tuoi 29 anni e puoi disporne di tua sola mano quando sei padrone della tua morte. Vi saluto. Continuo a salutarvi e ancora sono qui. Si, la più grande azione della nostra vita è la decisione della nostra morte, quando esiste una via d'uscita, quando puoi ancora sfuggirla e sei tu a sceglierla come onore e dovere verso gli altri, al di là delle tue necessità. Chi può vincere in un istante la sua vita vince anche la morte. Ora lo so. (Come è strana la mia voce oggi. Che sia quella che volete da me? quella che vorrei farvi ascoltare? Che sia proprio questa la mia vera voce? O la nostra voce ? la voce di tutti noi ?) Ogni cosa è inesistente prima che la si pensi, prima che la si compia. Non solo pensarla, o solo compierla ma pensarla e nello stesso tempo farla. E voi, fratelli miei, molto mi avete aiutato. (Nessuno esiste da solo senza l'aiuto di un altro) Tu che piangerai per la mia morte mi hai aiutato a morire a testa alta tu che prenderai il mio fucile per vendicare la mia morte mi hai aiutato a morire contento per te e per me. Mi hanno aiutato anche quelli che sono caduti prima di me. Come anch'io aiuterò voi. Questa ora non è più per vanterie ed eroismi, quando ti trovi a tu per tu con la morte, e ve lo dico con semplicità, come se ruotassi il volante della mia macchina in una giornata di primavera per evitare lo scontro con un carretto che un contadino maldestro conduce o per non investire un ragazzo che gioca indistinguibile nella luce del sole e anche, sì, (e questa tenerezza non è incompatibile con un uomo che attende di morire) per non distruggere un fiore di campo che è andato il bastardello a spuntare in mezzo alla pubblica via tutto innocente e sereno come un occhietto socchiuso del creato - sì, con tanta semplicità ve lo posso dire, come se ruotassi il volante della mia macchina: «La vera statura dell'uomo si misura sempre con il metro della libertà ». Nient'altro. Vi saluto. Se qualcosa mi dispiace è che qui non potrò più fare nulla per voi ( non come fama o come idea o come leggenda, ma con queste mie stesse mani ) , come, diciamo, ecco, che vorrei tirare anch'io una fucilata al vento nella festa della liberazione o caricare su un grande camion cento sacchi di pane, duecento sacchi di patate, risollevare da un mancamento quella vecchietta, la sua legna nel bosco, risollevare il cavallo del vecchio carrettiere che è caduto nel fango in un mattino piovoso, dare anch'io un calcio alla palla con cui di pomeriggio stanno giocando i piccoli compaesani nel campo sportivo o una sera dare uno scappellotto a un amico che dirà una battuta pesante o distribuire, un giorno in cui il lavoro è andato bene, un sacchetto di caramelle ai marmocchi del mio rione o appoggiare queste mie braccia possenti, che oggi ho amato, su un tavolino all'aperto di Famagosta e, senza guardare le mie mani di lavoratore, sentirle riposarsi sopra i ginocchi di pietra del nostro mondo amichevole. Oggi sento una tenerezza per me stesso sapendo che mi amerete oggi amo e stimo me stesso oggi sorrido al mio me stesso guardandolo con i vostri occhi fraterni. A un certo momento ho lasciato la mia arma a raffreddarsi un poco sulla pietra, ho aperto il mio zaino e ho tirato fuori lo specchietto da tasca - sì, sono bello - quando mi volete bene - cosa potrei fare per voi - quando mi volete bene - cosa potrei - solo adesso lo capisco - (e forse è troppo tardi: solo con la mia morte ormai posso regalarvi qualcosa.) per esempio potrei far traballare un tank con un pugno, scolpire una statua in cima a un monte in un giorno, - quando mi volete bene - o costruire entro un'ora una scuola altissima. Non sto scherzando. Non è il momento - fratelli - di scherzare. Vorrei essere bello e dentro e fuori per essere degno del vostro amore: sì, ( e lasciatemi dire anche questo: ) perché mi pensino come loro marito tutte le belle ragazze; perché mi pensino come loro amico tutti i nostri adolescenti greci e i ragazzi del mondo. Non ho più tempo. Riuscissi, almeno, a radermi, a sforbiciare un po' i miei baffi. Ma forse mi sta bene un po' di barba sul mio aspetto così giovane. ( Vedete quanto ragazzo mi rende il vostro amore? Mi restituisce la mia voce.) Pensa, fratello mio, che dopodomani sulle nostre orme le ragazze sceglieranno il marito i ragazzi i loro amici gli uomini le loro azioni, devi sapere che tu pure marci con loro verso l'alto, verso un monte eccelso, tutto nastri sottili di asfalto, per contemplare compiutamente il creato, le città piene di comignoli e osservatori astronomici e finestre, i campi e i boschi, i porti fitti di alberi, i pacifici aeroplani, le aquile ardimentose e gli aquiloni dei bimbi con quelle loro buffe code policrome - su di un monte eccelso, con un macchinone dell'ultimo modello che forse porterà il nostro nome - E appena adesso ho pensato che di certo la vita non va avanti con cupe confessioni e piccole sincerità (la confessione - l'ho sentito dire e ora mi è venuto in mente - salva, dicono, quello che si confessa. Ma l'altro? E l'altro di cosa ti è debitore per caricarsi sulla groppa come sacchi di inutili pietre le tue parole senza neppure poterci costruire?) La vita insomma tira avanti con azioni e sacrifici - con quello che chiamiamo «senso comune», e nemmeno lo so come si chiamino queste cose, ma le ho dette lo stesso. L'unica cosa che ho imparato è: quando stringi lo spigolo del tavolo c'è lo spigolo del tavolo con tutta la sua compattezza e quando stringi un seno sai che le mani più solide tremano e allora vuoi seminare migliaia di bambini perché rallegrino il nostro mondo che tu non hai fatto in tempo a rallegrare e forse, dico, forse lo devi sapere, - da qualche altra parte, nel tuo intimo devi sentirlo - che quel petto « dotato di dolci seni prepara un latte di valore e di libertà ». E che, di certo, lo devi sapere. Vi saluto. Eh via, vecchia madre, non incominciare a piangere adesso. No? - Così ti voglio. Greca. Pensi che ti porti via la vita? Ti lascio il tuo orgoglio. Non ti vedrà il nemico incurvata su te stessa. Lo so. Dirai: «Sono orgogliosa di mio figlio, - meglio una manciata di cenere onorata che il mio valoroso in ginocchio». Proprio così. Ti saluto, madre. Il padre mi riconoscerà all'obitorio dalle mie grosse ossa greche, simili alle sue, e dalla croce della patria che tenevo come amuleto tra i peli del mio petto. Parlo di me come fossi innamorato di me stesso, come se la Grecità fosse innamorata di me. Perdonatemi. Voi mi avete dato questo diritto. Grazie. Voi, e il vostro amore, e la mia morte. Lo so, perfino quello che ha preso i 5000 denari una sera berrà un bicchiere alla mia salute in una taverna di Pafos e si chinerà a piangere nel suo bicchiere, perché ero un buon amico e forse pure lui un giorno potrà diventare nostro amico. Ora dunque, profondamente e in verità, vi posso dire, come se guidassi, ancora una volta, diritto e preciso la mia vetturetta su una strada asfaltata di Cipro in un mattino terso e luminoso, - vi posso dire: «La nostra virtù è la nostra reciproca utilità». D'accordo, fratelli. Qui non è irrealizzabile la fratellanza per noi e per tutti. Qui le differenze naufragano in un sorriso, - ed è come ascoltare, in quelle notti d'estate, - azzurre, argentee e rosate - in un solo grande bagliore di felicità tutti i distinti mormorii della casa e delle piccole e grandi stelle e vibra la radice del cuore e vibra il mondo al punto che vuoi dar di gomito a un amico per ascoltare insieme a lui, di gomito persino a una pietra perché ascolti anche lei, per condividere la tua gioia. E' con questo amore, dico, che un giorno le croci di legno sbocceranno di rose - sì, anche la mia croce, quella bruciata, quella pietrificata: con questo amore, dico, un giorno piegheremo quelli che portano l'ingiustizia e seminano l'odio. Questo è il mio comandamento - per quanto in questo momento io non conosca l'odio come se non l'avessi mai appreso o lo avessi dimenticato. Vi saluto. Continuo a prepararmi alla partenza. Continuo a congedarmi da voi, e sto ancora qui come se avessi ancora qualcosa al mondo da aggiungere. Come se avessi da offrirvi ancora un poco di felicità tratta dalle mie midolla. Ricordo - era un tramonto d'estate - fermai la mia macchina davanti a una catapecchia. Avevo sete. Una vecchia vestita di nero mi offrì un piccolo orcio d'acqua fresca. «Grazie, nonnina», le dissi, «Buona libertà, figliolo», rispose. «Buona libertà, nonnina», le ripetei - e sentii quanto di quella le fossi debitore. Mi tolse il berretto e mi terse la fronte con la mano. ( Sapete, anche le vecchiette sanno sorridere. ) La libertà insomma ciascuno di noi la deve a tutti. Una libertà per uno solo non serve a niente (sempre che esista). Non è nulla neppure per lui stesso. «Salute eh, nonnina. Buona libertà, allora», - e girai un poco i miei occhi - stava calando il velo azzurrino della sera: non distinguevo bene. E come mi rimisi in marcia con i due fari abbassati ( perché c'era ancora luce ) sentivo che con la mia macchina stavo salendo, lì c'era la grande piana di Messaoria profonda e silenziosa, sfumante in un pigro chiaro di luna, sentivo che stavo salendo fino al cielo e sentii la luna colpirmi al petto con la sua frescura, come un "costantinato" (1) d'oro la luna era appesa con uno spago al mio collo, la sentii rinfrescare il mio cuore e il mio corpo scaldarsi a poco a poco ed evaporare. E dicevo: non basta la tavola, né qualche spicciolo in tasca, né il pane né il bacio - l'uomo è più grande delle sue preoccupazioni quotidiane. E anche dicevo che l'uomo prende a muoversi dalla sua preoccupazione per il pane e sempre procede oltre la sua schiavitù di schiavitù in schiavitù, di riscatto in riscatto, dal riscatto della patria al riscatto del mondo finché non senta, entrando direttamente nel cielo, che la luna evapora nel suo petto, finché una notte non pianga d'amore per tutto il mondo. Così abbandonai in un fosso la mia macchina. Presi il fucile. E salii al monte. Così mi sono trovato in questa grotta la cui imboccatura guarda in faccia il sole. La sua bocca rotonda è il sole stesso che tornerò a sentire fresco, quando me la faranno varcare, (come quella notte la luna) - lo sentirò come un fresco "costantinato" ristorarmi il petto bruciato, così che a poco a poco il sole si riscaldi ed evapori nel nostro petto. Vi saluto. (Tutte le campane della Terra suonavano all'unisono. Alte tutte le fronti umane. Nel villaggio di Lissis tra Nicosia e Famagosta, sua madre si strinse il fazzoletto nero sotto il suo mento forte e disse esattamente le parole che suo figlio si aspettava: «Sono orgogliosa. Meglio una manciata di cenere onorata, che il mio valoroso in ginocchio». Il padre a sua volta, quando andò all'ospedale militare di Nicosia, riconobbe il suo ragazzo carbonizzato dalle sue grosse ossa greche e da quel "costantinato" d'oro che evaporava sul suo petto e sul petto del mondo.) ATENE. DAL 5 AL 25 MARZO 1957 |
(1) Moneta d'oro tardoromana, con le immagini di Costantino il Grande e di sua madre Elena. Con lo stesso nome anche il popolare pendaglio usato dai Greci come amuleto, con la croce greca e la scritta ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ - in hoc signo vinces. (NdT) |
